یلدا

مهرپرستان چون شب یلدا را شب تولد ایزد مهر «میترا» می‎‎پنداشتند و به همین دلیل این شب را جشن می‎گرفتند. آنها گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنهٔ کوه‌های البرز به انتظار باز زاییده‌شدن خورشید می‌نشستند و برخی در مهرابه‌ها (نیایشگاه‌های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول می‌شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند و شب هنگام دعایی به نام «نی ید» را می‌خوانند که دعای شکرانه نعمت بوده‌است.

در برهان قاطع زیر واژه (یلدا) چنین آمده است: یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدی و آخر قوس باشد، و آن درازترین شبهاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب، افتاب به برج جدی تحویل می‌کند، و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک است.به باور کیش مهرپرستی یلدا شب زایش مهر میباشد.

پیدایش شب یلدا از زبان نجوم:

اما چرا یلدا بلندترین شب سال است؟زمین در همان حال که به دور خورشید می‌گردد بارها و بارها یعنی تقریباً در هر ۲۴ ساعت یکبار به دور خود نیز می‌چرخد. اما محور چرخش زمین بر صفحه دایره البروج که همان مسیر حرکت زمین به دور خورشید است ,عمود نیست و زاویه‌ای برابر ۴۵/۲۳ درجه می‌سازد. همین تمایل محور زمین باعث می‌گردد که در زمستان شعاع نور خورشید خیلی مایل و در تابستان تقریباً به صورت عمودی باشد. بنابراین گرمای تابستان و نیز سرمای زمستان در نیمکره شمالی هیچ ارتباطی به دوری یا نزدیکی خورشید به زمین نداشته زیرا همزمان که نیمکره شمالی در فصل تابستان بوده در همان هنگام در نیمکره جنوبی زمستان و بالعکس است. در شش ماه از سال قطب شمال به طرف خورشید و شش ماه دیگر قطب جنوب به طرف خورشید و در اول فروردین و مهر قطب شمال و جنوب همزمان به طرف خورشید قرار می‌گیرند.

اگر محور زمین کج نبود و بر صفحه مدار گردش انتقالی خود (دایره البروج) عمود بود همیشه در همه جای کره زمین ۱۲ ساعت روز و ۱۲ ساعت شب وجود داشت. همچنین اگر محور چرخش زمین همواره به طرف خورشید بود نیز همواره در نیمی از کره زمین روز و نیمی دیگر همواره شب بود. اما محور چرخش زمین بین این دو حالت قرار دارد و همان طور که گفته شد زاویه ۴۵/۲۳ درجه می‌سازد، لذا تعداد ساعات روز بین صفر تا ۲۴ ساعت در تغییر است.

اگر کره آسمان را توسط خط فرضی به نام استوای سماوی به دو نیمکره شمالی و جنوبی تقسیم کنیم این خط فرضی با دایره البروج زاویه‌ای می‌سازد که در دو نقطه از سال یکدیگر را قطع کرده و در دو نقطه دیگر به بیشترین کشیدگی از یکدیگر خواهند رسید.در ابتدای فروردین و ابتدای مهر ماه، که نقاط تقاطع این دو خط فرضی می‌باشند میزان تابش نور خورشید به دو نیمکره یکسان و تعداد ساعات شب و روز مساوی است.

از اول فروردین ماه (اعتدال بهاری) میل خورشید به تدریج افزایش پیدا کرده و در پایان خردادماه به ۴۵/۲۳ درجه می‌رسد در تمام طول این سه ماه میل خورشید شمالی است بنابراین بیشترین مدت تابش نور خورشید را در اول تیرماه در نیمکره شمالی خواهیم داشت. یعنی بلندترین روز سال. (انقلاب تابستانی)

از اول تیرماه میل خورشید به تدریج کاهش پیدا نموده و در اول مهرماه به صفر درجه می‌رسد. (اعتدال پاییزی)

از اول مهرماه میل خورشید باز هم به تدریج افزایش و در پایان آذرماه به ۴۵/۲۳ درجه می‌رسد. در تمام طول این سه ماه میل خورشید جنوبی است. بنابراین در این زمان کمترین مدت تابش نور خورشید را در نیمکره شمالی زمین خواهیم داشت که این سبب ایجاد بلندترین شب سال در ابتدای دی‌ماه می‌گردد. (انقلاب زمستانی)

در دوران باستان بناهایی برای سنجش رسیدن خورشید به مواضع سالانه و استخراج تقویم ساخته می‌شده که یکی از مهمترین آنها چارتاقی نیاسر کاشان است پس امروزه نیز می‌توان تولد خورشید را آنگونه که پیشینیان به نظاره می‌نشسته‌اند، تماشا کرد.